Złotorost ścienny
 Plecha z pomarańczowymi apotecjami | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
złotorost ścienny |
| Nazwa systematyczna | |
| Xanthoria parietina (L.) Th. Fr. Lich. Arctoi: 69 (1860) | |
.JPG)
Złotorost ścienny (Xanthoria parietina (L.) Th. Fr.) – gatunek grzybów z rodziny złotorostowatych (Teloschistaceae)[1]. Ze względu na symbiozę z glonami zaliczany jest do porostów[2]
Systematyka i nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Xanthoria, Teloschistaceae, Teloschistales, Lecanoromycetidae, Lecanoromycetes, Pezizomycotina, Ascomycota, Fungi[1].
Po raz pierwszy gatunek ten zdiagnozowany został w 1753 przez Karola Linneusza jako Lichen parietinus (porost ścienny). Do rodzaju Xanthoria został przeniesiony w 1860 r.[1]
Niektóre synonimy nazwy naukowej[3]:
- Blasteniospora parietina (L.) Trevis. 1853
- Geissodea parietina (L.) J. St.-Hil. 1805
- Imbricaria parietina (L.) DC. 1805
- Lichen parietinus L. 1753
- Lobaria parietina (L.) Hoffm. 1796
- Parmelia parietina (L.) Ach. 1803
- Physcia ectanea (Ach.) Linds. 1869
- Physcia parietina (L.) De Not. 1847
- Platysma parietinum (L.) Frege 1812
- Teloschistes parietinus (L.) Norman 1853
- Xanthoria ectanea (Ach.) Räsänen ex Filson 1969
Nazwa polska według Krytycznej listy porostów i grzybów naporostowych Polski[2].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Plecha
Tworzy listkowatą, rozetkowatą lub nieregularną plechę z glonami protokokkoidalnymi. Rozpoznano dwa gatunki tych glonów: Trebouxia arboricola i Trebouxia irregularis[4]. Plecha osiąga szerokość 2–10, wyjątkowo do 20 cm i jej górna powierzchnia ma w miejscach dobrze oświetlonych intensywnie żółtą lub żółtopomarańczową barwę, w zacienionych jest żółtozielona lub szarozielona. Plecha jest głęboko wcinana, jej odcinki są gładkie lub pomarszczone i mają szerokość do 5 mm. Ściśle przylega do podłoża, wznoszą się tylko jej brzegi. Brzegi plechy są poszerzone i zaokrąglone, stykają się z sobą lub zachodzą na siebie. Dolna powierzchnia plechy jest pomarszczona lub żyłkowana i biaława, żółtawe są tylko jej brzegi. Chwytników brak.
- Rozmnażanie
Nie wytwarza ani urwistków, ani izydiów, rozmnaża się wyłącznie przez zarodniki[5]. Rozmnaża się głównie płciowo; na plesze prawie zawsze występują siedzące lub na krótkich trzoneczkach apotecja lekanorowe. Mają średnicę 1–6 mm i ciemniejsze od plechy tarczki o barwie od żółtopomarańczowej do brunatnopomarańczowej. Brzeżek tarczek jest w kolorze plechy, gładki lub karbowany[6]. Pyknidia występują rzadko, są zanurzone w plesze i zazwyczaj nieco od niej ciemniejsze[7].
- Budowa mikroskopowa;
Hymenium bezbarwne, o grubości 50-80 um. Hypotecjum bezbarwne lub bladobrązowe, o grubości 15–50 um. Wstawki (parafizy) proste lub rozgałęzione, cylindryczne. Zarodników powstaje po 8 w każdym worku, są dwukomórkowe, elipsoidalne, dwubiegunowe i mają rozmiar 12–16 × 5–9 μm. Posiadają przegrodę o grubości 3–8 μm. Pykniospory elipsoidalne, o rozmiarach 2,5–4 × 1–1,5 μm[7].
Plecha K + purpurowa[6].
- Gatunki podobne
Najbardziej podobny jest występujący w takich samych siedliskach złotorost wieloowocnikowy (Xanthoria polycarpa). Ma jednak mniejszą i bardziej poduszeczkowatą plechę, oraz większe i bardziej liczne (w stosunku do wielkości plechy) owocniki[6]. Na skałach rośnie złotorost pyszny (Xanthoria elegans), który również nie wytwarza urwistków. Ma jednak węższe, bardziej wypukłe odcinki plechy, ponadto ściśle przylegające do podłoża, trudne do oderwania[7].
Występowanie i siedlisko
[edytuj | edytuj kod]Gatunek szeroko rozprzestrzeniony; występuje na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy[8]. W Polsce jest pospolity na terenie całego kraju[2].
Rośnie na korze i drewnie drzew i krzewów, zarówno liściastych, jak i iglastych (rzadziej), a także na skałach wapiennych, betonie i na słomianych dachach[6].
Swoje szerokie rozprzestrzenienie złotorost ścienny zawdzięcza dużej odporności na zanieczyszczenia. Jest w dużym stopniu odporny również na metale ciężkie, z tego też powodu znalazł zastosowanie w biomonitoringu[9]. Na skali porostowej znajduje się w 3 grupie porostów mogących rosnąć w powietrzu silnie zanieczyszczonym.
Jest gatunkiem azotolubnym, z tego też powodu często występuje na obszarach zaludnionych i rolniczych, o dużym stopniu eutrofizacji[10]. Za przyczynę powrotu tego gatunku w XX wieku do lokalnej flory porostów w prowincji Ontario w południowej Kanadzie uważa się właśnie odkładanie się w glebie azotanów wskutek rozwoju przemysłu i rolnictwa[11].
Czasami na plesze złotorostu ściennego można zobaczyć różowe grudki. Są to sporodochia pasożytującego na nim grzyba Illosporiopsis christiansenii[12]. Na tarczkach złotorostu ściennego czasami występuje także złotorostnica obrostowa (Xanthoriicola physciae)[2].
Biochemia
[edytuj | edytuj kod]Większość porostów wytwarza grupę związków chemicznych zwanych kwasami porostowymi[6]. Złotorost ścienny wytwarza parietynę, pochodną antrachinonu. Jej pomarańczowe kryształki znajdują się w górnej korze plechy. W wytwarzaniu tego związku bierze udział promieniowanie UV oraz enzymy z grupy fotosyntetaz wytwarzane przez znajdujące się w nim glony z rodzaju Trebouxia[13]. Parietyna wykazuje silną fluorescencję pod wpływem światła UV, jest także wskaźnikiem kwasowo-zasadowym ujawniającym swoją barwą odczyn środowiska[14][15]. Złotorost ścienny w mniejszych ilościach wytwarza też fallacinol, fallacinal, emodyny i kwas parietynowy[7].
Wodny ekstrakt X. parietina wykazuje dobrą aktywność przeciwwirusową in vitro. Hamuje replikację ludzkiego wirusa paragrypy typu 2[16].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Index Fungorum [online] [dostęp 2013-11-12] (ang.).
- ↑ a b c d Wiesław Fałtynowicz, Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Polski, Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2003, s. 343, 344, ISBN 83-89648-06-7.
- ↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2014-04-25] (ang.).
- ↑ Vernon Ahmadjian, The lichen symbiosis, New York: John Wiley, 1993, s. 32–33, ISBN 0-471-57885-1, OCLC 27172295.
- ↑ Bruce McCune, Macrolichens of the Pacific Northwest, Linda Geiser i inni, Corvallis: Oregon State University Press, 1997, s. 321, ISBN 0-87071-394-9, OCLC 36284208.
- ↑ a b c d e Hanna Wójciak, Porosty, mszaki, paprotniki, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010, s. 181, ISBN 978-83-7073-552-4.
- ↑ a b c d Consortium of North American Lichen Herbaria. [dostęp 2015-05-06].
- ↑ Discover Life Maps. [dostęp 2014-04-18].
- ↑ Brunialti G, Frati L. (2007). Biomonitoring of nine elements by the lichen Xanthoria parietina in Adriatic Italy: A retrospective study over a 7-year time span.Science of the Total Environment 387(1–3): 289-300.
- ↑ Gaio-Oliveira G, Dahlman L, Palmqvist K, Máguas C. (2004). „Ammonium uptake in the nitrophytic lichen Xanthoria parietina and its effects on vitality and balance between symbionts.” Lichenologist 36: 75–86.
- ↑ Brodo IM, Lewis C, Craig B. (2007). „Xanthoria parietina, a coastal lichen, rediscovered in Ontario.” Northeastern Naturalist 14(2): 300–6.
- ↑ Images of British Lichenicolous Fungi. [dostęp 2016-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-17)].
- ↑ Solhaug KA, Gauslaa Y. (2004). „Photosynthates stimulate the UV-B induced fungal anthraquinone synthesis in the foliose lichen Xanthoria parietina.” Plant Cell and Environment 27: 167–76.
- ↑ Marek Ples, Światło zimne z natury – berberyna i parietyna, „Biologia w Szkole”, 4 (2018), Poznań: Forum Media Polska Sp. z o.o., s. 59–63.
- ↑ Marek Ples, Parietyna – doskonalsza metoda pozyskiwania, „Biologia w Szkole”, 4 (2018), Poznań: Forum Media Polska Sp. z o.o., s. 60–63.
- ↑ Karagoz A, Aslan A. (2005). Antiviral and cytotoxic activity of some lichen extracts. Biologia 60(3): 281–6.